Hoe risiconormalisatie de veiligheid in de industrie ondermijnt

In 2015 begon een opslagtank in een West-Europese chemische fabriek te lekken. Geen explosie, geen gewonden. Gewoon weer een routine-incident – althans, zo leek het. Drie jaar later vond in dezelfde installatie een rampzalige brand plaats met dezelfde oorzaak. De schade liep in de miljoenen en de exploitatievergunning van het bedrijf kwam in gevaar. Wat ging er mis? Het antwoord: risiconormalisatie.

Deze stille dreiging, waarbij onveilige omstandigheden geleidelijk als normaal worden geaccepteerd, ondermijnt de industriële veiligheid van binnenuit. Voor leidinggevenden, HSSE-managers en beleidsmakers betekent dit een langzaam maar gevaarlijk verlies van controle, met verstrekkende juridische, financiële en maatschappelijke gevolgen.

Van gedrag tot wettelijke aansprakelijkheid

Risiconormalisatie vindt zijn oorsprong in de psychologie. Dit fenomeen, dat bekend staat als ‘normalisatie van afwijkend gedrag’, doet zich voor wanneer werknemers ongevoelig worden voor afwijkingen die niet onmiddellijk tot incidenten leiden. Maar dit is niet langer alleen een gedragsprobleem, het wordt ook een juridisch probleem.

In heel Europa stellen rechtbanken leidinggevenden persoonlijk verantwoordelijk voor herhaalde veiligheidsovertredingen, zelfs als er geen ernstige ongevallen hebben plaatsgevonden. Rechters hebben geoordeeld dat het niet aanpakken van voortdurende afwijkingen opzettelijke nalatigheid inhoudt, waardoor leidinggevenden civielrechtelijk en strafrechtelijk aansprakelijk kunnen worden gesteld.

Belangrijk juridisch inzicht Volgens EU-wetgeving (bijvoorbeeld Richtlijn 89/391/EEG) zijn werkgevers verplicht om risico’s systematisch te beoordelen en te beperken. Het negeren van aanhoudende afwijkingen is in strijd met deze zorgplicht en kan leiden tot zware sancties.

De economische illusie van genormaliseerde risico’s

Op het eerste gezicht lijken genormaliseerde risico’s misschien kosteneffectief: uitgesteld onderhoud, vereenvoudigde processen, ononderbroken productie. Maar deze illusie verdwijnt snel bij nader inzien.

Uit een onderzoek van McKinsey uit 2021 blijkt dat de kosten van één enkel groot industrieel incident zes tot twintig keer hoger zijn dan de jaarlijkse kosten van preventie in sectoren als de chemische industrie en de energiesector. Toch blijven veel bedrijven te weinig investeren in proactief risicobeheer. Waarom?

Omdat prikkels gedrag stimuleren. Industriële KPI’s geven vaak voorrang aan uptime, output of kostenefficiëntie boven het melden van bijna-ongevallen of het bijhouden van afwijkingen. Dit bevordert een vals gevoel van veiligheid, waarbij ‘geen incidenten’ gelijk wordt gesteld aan ‘veilige bedrijfsvoering’.

Schokkende statistieken Tussen 2000 en 2020 werd 74% van de grote industriële ongevallen in Europa voorafgegaan door gedocumenteerde bijna-ongevallen (bron: European Major Accident Reporting System).

Patronen in verschillende sectoren

Risiconormalisatie wordt niet veroorzaakt door één enkele beslissing, maar is het gevolg van een systematisch falen waarbij sprake is van blinde vlekken bij het management, communicatiestoornissen en zwak toezicht. In sectoren als de farmaceutische industrie, de energiesector en de zware industrie brengen interne audits vaak langdurige afwijkingen aan het licht die als ‘business as usual’ worden beschouwd.

Veelvoorkomende voorbeelden zijn:

• Tijdelijke installaties die veel langer worden gebruikt dan hun goedgekeurde levensduur
• Alarmsystemen worden routinematig genegeerd of uitgeschakeld
• Aannemers opnieuw toegelaten zonder de juiste herkwalificatie

Deze voorbeelden laten zien dat genormaliseerde risico’s niet alleen technische kwesties zijn, maar ook organisatorische blinde vlekken die gedijen in omgevingen waar afwijkingen niet worden aangevochten of opgemerkt.

De cultuur veranderen

Traditioneel risicobeheer is vaak gebaseerd op procedures en documentatie. Risiconormalisatie gedijt echter juist daar waar procedures niet langer kritisch worden geëvalueerd. Een cultuuromslag is essentieel:

• Bevorder open rapportage Moedig medewerkers aan om niet alleen incidenten te melden, maar ook twijfels, afwijkingen en onregelmatigheden.
• Beloon vroegtijdige detectie Stimuleer degenen die risico’s identificeren en aanpakken voordat ze escaleren tot crises.
• Maak gebruik van slimme tools Houd afwijkingen in gedrag, documentatie en prestaties in realtime bij op meerdere locaties en bij verschillende belanghebbenden.

Wist u dat? Bedrijven die gebruikmaken van geïntegreerde digitale risicobeheerplatforms detecteren afwijkingen 30% sneller dan bedrijven die vertrouwen op gefragmenteerde systemen (bron: Accenture Industry X).

Actiestappen voor leiders

Europese beleidsmakers pakken hardnekkige veiligheidslacunes steeds vaker aan via initiatieven zoals de EU-strategie voor chemische stoffen voor 2023, waarin proactief risicobeheer en transparantie centraal staan. Industriële leiders moeten nu actie ondernemen:

Koppel veiligheid aan ESG-doelstellingen: Positioneer veiligheid niet alleen als een wettelijke verplichting, maar ook als een kernonderdeel van duurzaamheid en operationele veerkracht.

Investeer in voorspellende tools: ga verder dan reactieve compliance door technologieën te gebruiken die risico’s vroegtijdig identificeren.

Herzie aansprakelijkheidskaders: zorg ervoor dat senior leidinggevenden zich bewust zijn van hun persoonlijke verantwoordelijkheid voor genormaliseerde risico’s.

De echte uitdaging op het gebied van veiligheid

Risiconormalisatie is geen menselijke fout, maar een systeemfout die ontstaat wanneer organisaties stoppen met observeren, vragen stellen en leren van hun omgeving. Wanneer audits routinematige checklists worden en waarschuwingen worden afgedaan als ruis, begint de veiligheid stil maar zeker af te brokkelen.

Echte industriële veiligheid vereist meer dan alleen regels, het vereist waakzaamheid, moed en leiderschap op elk niveau van de organisatie. Bedrijven die opnieuw leren om risico’s duidelijk te zien en deze proactief aan te pakken, creëren niet alleen veiligere werkplekken, maar verzekeren ook hun toekomst op de lange termijn.

Want succes betekent niet alleen dat je incidenten voorkomt, maar ook dat je ervoor zorgt dat risico’s nooit routine worden.

Onyx One